تحریف مفهوم صبرصبر در آیات قرآن و روایات به معنی تسلیم شدن در برابر زورگویان نیست بلکه به معنای مقاومت وایستادگی در مقابل دشمن است. ۱ - اهمیت و جایگاه صبرصبر در مفاهیم اسلامی‌بسیار اهمیت دارد. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در نهج البلاغه در کلام معروفشان می‌فرمایند: «الصبر من الایمان بمنزلة الراس من الجسد» ارزش صبر برای ایمان مانند ارزش سر برای تن است. «لا خیر فی جسد لا راس معه ولا فی ایمان لا صبر معه» و ایمانی که صبر نداشته باشد مانند بدنی که سر نداشته باشد فایده‌ای ندارد. طبق آیات قرآن نیز در روز قیامت آنگاه که بهشتیان به استقبال نیکوکاران می‌آیند و ایشان را به سوی بهشت دعوت می‌کنند، می‌گویند: (سلام علیکم بما صبرتم) درود بر شما، این پاداش عظیم الهی به دلیل صبر و استقامت شماست. ۲ - صبر در آیات و روایاتقرآن و روایات اسلامی‌درمورد صبر چه می‌فرمایند؟ به عنوان مثال در سوره انفال آمده است: (یا ایها النبی حرض المومنین علی القتال ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مائتین) ای پیامبر! مؤمنان را آماده مبارزه با دشمنان مهاجم کن، (و چون مسلمانان در اقلیت بودند و به دلیل همین نابرابری، بعضی حاضر به جنگ نبودند می‌فرماید: ) بیست نفر از شما در مقابل دویست نفر از آن‌ها می‌تواند بایستد (اما به شرط این که بیست نفر مقاوم و بااستقامت باشند). متاسفانه کسانی که از روی نادانی یا غرض، این مفهوم را تحریف کرده‌اند، صبر را تسلیم شدن در مقابل زورگویان و تحمل هرگونه محرومیت تعریف می‌کنند. در آیه بعد خداوند تخفیف می‌دهد و می‌فرماید: عدد یک دربرابر ده به دلیل ضعف شما مشکل است ولی اگر جمعیت شما نصف جمعیت دشمن باشد نیز بایستید؛ و باز هم تاکید بر افراد صابر و شکیبا می‌کند. (الان خفف الله عنکم و علم ان فیکم ضعفا فان یکن منکم مائة صابرةیغلبوا مائتین و ان یکن منکمالف یغلبوا الفین باذن الله و الله مع الصابرین). آیا صبر در آنچه گذشت به معنی تسلیم شدن است یا مقاومت وایستادگی در مقابل دشمن؟ تعبیر امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) درمورد صبر نیز، که در ابتدای مطلب گذشت، معنی صبر را روشن می‌سازد و قیاس ارزش صبر برای ایمان با ارزش سر برای بدن، می‌رساند: همان طور که ارزش آدمی‌به تفکر و اندیشه و تدبر اوست که از عقل سرچشمه می‌گیرد، صبر نیز جزء مسائل مهم انسانی است و به معنای ایستادگی و مقاومت دربرابر دشمن می‌باشد. در تعبیر دیگری قرآن مجید در سوره احقاف می‌فرماید: (فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل و لا تستعجل لهم) ای پیامبر! صبر کن، اگر این جمعیت نادان در مرحله اول ایمان نیاوردند مایوس نباش، ناراحتی‌ها را تحمل کن، همان گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند و عجله نکن این‌ها ده‌ها و گاهی صدها سال در عصر جاهلیت به کارهای خلاف خو گرفته‌اند و یک روزه نمی‌توان آن‌ها را تغییر داد. دراین آیه نیز صبر به عنوان یک فضیلت اخلاقی مطرح شده است. آنچه به وسیله امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) تبلیغ شد و باعث موفقیت در انقلاب و هشت سال جنگ تحمیلی گشت و با آن توانستیم کشور را از تجاوز بیگانگان حفظ کنیم مفهوم والای صبر بود. درحالی که دشمن در بهترین شرایط جنگی و ما در بدترین شرایط بودیم؛ ولی استقامتی که از ایمان ناشی می‌شود باعث نجات ما شد. آیا صبر با این معانی، یک فضیلت اخلاقی و مهم انسانی است یا باعث عقب افتادگی؟ ولی زمانی که به دست افراد نادان و یا مغرض می‌افتد تبدیل به رذیله اخلاقی می‌شود یا مسئله‌ای که باعث عقب افتادگی خواهد شد. ۳ - صبر در برابر مصائب و حوادث دردناکعلمای اخلاق صبر را به سه شاخه تقسیم می‌کنند که شاخه اول: صبر بر مصیبت هاست. برخی مصائب که در زندگی پیش می‌آید، در طول تاریخ برای تمامی‌انسان‌ها بوده است و باز هم خواهد بود. مانند: جنگ تحمیلی و ناراحتی‌های شدید آن یا آفات آسمانی و زلزله و امثال آن یا آفاتی که برای مزارع و باغات به وجود می‌آید و یا بیماری‌های دوران کهولت و حوادث مختلف که باعث از دست رفتن عزیزان می‌شود. البته منظور، آفتی است که غیر قابل اجتناب باشد؛ زیرا اگر بتوان از آن اجتناب کرد باید با کوشش، آن را رفع کنیم. قرآن مجید در سوره بقره به برخی آفات ازجمله: خوف (جنگ و ناامنی)، از دست رفتن عزیزان و آفات دیگر اشاره می‌کند و می‌فرماید: (و لنبلونکم بشیء من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس والثمرات وبشر الصابرین) دربرابر این حوادث می‌توان به دو صورت برخورد کرد: عده‌ای حالت انفعالی دارند، بی تابی می‌کنند و فریاد می‌کشند و گریبان چاک کرده و سر به دیوار می‌کوبند و گاهی خدایی ناکرده دست به خودکشی می‌زنند. اما عده‌ای به برنامه پیشنهادی اسلام که صبر دربرابر مصیبت است عمل می‌کنند و بر لطف خدا توکل کرده و پاداش را از خدا می‌خواهند و خدا اجر صابران را به ایشان عنایت می‌کند. آیه فوق اشاره به این معنی می‌کند و می‌فرماید: به صبرکنندگان بشارت بده. چنین صبری در مقابل مصیبت غیرقابل اجتناب، فضیلت است و باعث آرامش انسان می‌شود و از بی تابی و خودکشی و ابتلا به انواع بیماری‌ها و ناراحت کردن اطرافیان جلوگیری می‌کند. در روایتی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «انک ان صبرت جرت علیک المقادیر وانت ماجور و ان جزعت جرت علیک المقادیر و انت مازور» اگر صبر کنید، هرچند این حوادث غیرقابل پیشگیری، اتفاق می‌افتد ولی خداوند اجر صابران را عنایت می‌فرماید، اما اگر جزع و بی تابی کنید این گونه مصیبت‌ها از بین نمی‌رود ولی اجر و پاداش شما از بین خواهد رفت و حتی ممکن است دربرابر این بی تابی، برای شما گناه نوشته شود. آیا اگر این تعلیم اسلامی‌نبود، مادران و پدران شهدا وخانواده‌های آن‌ها در طول جنگ تحمیلی مقاومت می‌کردند؟ بعضی چندین شهید تقدیم اسلام کرده و مانند کوه، مقاوم ایستاده‌اند. این نتیجه تعلیمات اسلام است. بنابراین اگر صبر تحریف نشود خواهیم دید چه آثار فراوانی در زندگی انسان دارد. ۴ - صبر در مسیر اطاعت پروردگارشاخه دوم: صبر در مسیر اطاعت است. همه باید توجه داشته باشند که رسیدن به اوج قله افتخار، خواه در جنبه مادی یا معنوی، بدون عبور از سنگلاخ‌ها، مشکلات و فرازو نشیب‌ها ممکن نیست. در مسیر افتخار همیشه موانعی بوده و هست. کسانی می‌توانند به اوج برسند که ناهمواری‌های مسیر را تحمل کنند که همان «صبر در مسیر اطاعت» نام دارد. لازم است همه به خصوص جوانان حالات مخترعان و مکتشفان را مطالعه کنند. بعضی از آن‌ها برای حل یک مسئله علمی‌سال‌ها زحمت می‌کشیدند. دانشمندی اروپایی بیست سال درمورد زندگی مورچگان مطالعه کرد تا کتابی در این زمینه نوشت. در مسائل معنوی و پیشرفت‌های افتخارآمیز هم، باید مشکلات را تحمل کرد. یکی از عبادات مهم، روزه ماه رمضان است که در قرآن مجید «صبر» نامیده شده است: (واستعینوا بالصبر و الصلاة) یاری بجویید از صبر (روزه) و از نماز. به این معنا که روزه، اراده انسان را قوی می‌کند، او را در مقابل مشکلات مقاوم می‌سازد، به او درس استقامت می‌دهد ودر زندگی انسان بسیار تاثیرگذار است. مخصوصا روزه ماه مبارک رمضان در ایام گرم تابستان و یا در مناطقی که به قطب شمال و یا جنوب نزدیک‌اند و روزهای طولانی دارند، به گونه‌ای که در بعضی مناطق روزها ۲۲ ساعت طول می‌کشد و هوا در حالی که هنوز تاریک نشده، روشن می‌شود. البته به فتوای معظم له در این مناطق، عمل، مطابق مناطق معتدله است. یعنی اگر درمناطق معتدله در این ایام ۱۶ ساعت روزه می‌گیرند، در آن جا نیز باید ۱۶ ساعت روزه بگیرند. این مسئله مبنای فقهی دارد زیرا تمام مقیاس‌هایی که در شریعت اسلامی‌آمده برطبق حد اعتدال است، مثلا در سابق می‌گفتند آب کر که پاک کننده است، مقدار آن از نظرحجم، مکعبی است که سه وجب و نیم در سه وجب و نیم در سه وجب و نیم باشد. اما وجب ها متفاوت است، گاهی ۳۰ سانتی متر و یا حتی ۱۵ سانتی متر می‌شود، هیچ کدام ملاک نیست و معیار حد وسط است. درباره روزه نیز معیار در روزهای غیرعادی، مناطق معتدل است. لازم است به این مناسبت، مسئله مهمی را به پدران و مادران تذکر دهیم: جوانان ما در شرایطی زندگی می‌کنند که اسباب انحراف برای آنان بسیار است، باید در تربیت فرزندان، با حوصله و از کودکی اقدام کنید تا بیشتر مؤثر شود. قرآن مجید می‌فرماید: (فاصبر لحکم ربک ولا تکن کصاحب الحوت) ای پیامبر! در هدایت مردم عجله نکن و مانند یونس پیامبر نباش، که مدتی مردم را به سوی خدا دعوت کرد ولی بعد از مدتی حوصله اش تمام شد و آن‌ها را ترک کرد. خداوند نیز او را نبخشید چون اگر بیشتر می‌ماند قابل هدایت بودند، همان طور که در آینده هدایت شدند. و در مقابل این کم حوصلگی، او را در شکم ماهی زندانی کرد.خداوند در قرآن، داستان نوح پیامبر را این گونه بیان می‌کند: (ولقد ارسلنا نوحا الی قومه فلبث فیهم الف سنة الا خمسین عاما)خداوند نهصد و پنجاه سال عمر طولانی به ایشان داده بود. در این مدت چه تعداد هدایت شدند؟ قرآن در این باره مطلبی بیان نمی‌کند ولی احادیث و تواریخ حدود هشتاد نفر را ذکر می‌کنند. یعنی هر دوازده سال یک نفر را توانست هدایت کند. آیا پدران و مادران نباید نسبت به فرزندانشان چنین صبر وحوصله‌ای داشته باشند؟ این‌ها سرمایه‌های وجود ما هستند. فرزند بد، مصیبت بزرگی برای خانواده است؛ یک فرزند معتاد ممکن است چندین خانواده را نابود کند. اما یک فرزند خوب آبروی پدر و مادر است و در سنین بالا بهترین وسیله برای افتخار ونگهداری آن‌ها می‌باشد. بنابراین، ای پدران و مادران عزیز! برای تربیت فرزندانتان دلسوز باشید و هرگز از ناملایمات مایوس نشوید. خصوصا از آغاز، آن‌ها را با مسجد و مجالس دینی آشنا کنید، اگر از ابتدا با این محافل ومجالس آشنا شوند در سنین بالا سبب آرامش شما می‌شوند واسباب افتخار شما را فراهم می‌آورند. اما اگر با محافل انحرافی ارتباط پیدا کنند و شما نیز قائل به آزادی بی حد باشید، در آینده گرفتار مشکلات عجیب و بسیار مهمی‌خواهید شد. ۵ - صبر دربرابر انگیزه‌های گناهو اما شاخه سوم: صبر دربرابر انگیزه‌های گناه است. می‌دانیم انگیزه‌های متعددی برای گناه وجود دارد که یکی از آن‌ها وسوسه‌های شیطان است. برخلاف آنچه برخی تصور کرده‌اند، شیطان بدون موافقت ما سلطه‌ای بر ما ندارد. قرآن مجید می‌فرماید: (انما سلطانه علی الذین یتولونه والذین هم به مشرکون). در این آیه شریفه، قرآن از لفظ «انما» استفاده می‌کند، یعنی شیطان «فقط» بر کسانی تسلط دارد که دست دوستی به سوی او دراز می‌کنند و به او مجوز ورود به روح و جانشان را می‌دهند. دومین انگیزه، هوای نفس است که انسان را به انواع گناهان دعوت می‌کند. مانند: ظلم، ستم، خوردن حق دیگران، اشغال پست‌هایی که انسان لایق آن نیست، شهوات و هوس‌های مختلف. و سومین انگیزه، جاذبه‌ها، زرق و برق و تجملات دنیاست که گاهی برای رسیدن به آن‌ها انسان به انجام هر کاری تن می‌دهد. آیا اگر دربرابر این انگیزه‌ها صبر و استقامت نباشد انسان می‌تواند خودش را از آلودگی به گناه نجات دهد؟ آیا صبر در مقابل این عوامل فضیلت است یا رذیله اخلاقی؟ قرآن مجید می‌فرماید: (و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی) بهشت برای کسانی است که در مقابل فرمان خدا احساس مسئولیت کنند و از پیروی هوای نفس خودداری نمایند. در سوره مبارکه انفال در تعبیر دیگری واژه صبر به طرز زیبایی به کار رفته، می‌فرماید: (و لا تنازعوا) ای مسلمانان! با یکدیگر به جنگ و جدال برنخیزید و از عوامل نزاع که معمولا خودخواهی‌ها، انحصارطلبی‌ها، فریفته بودن در مقابل مظاهر مادی دنیا و گاهی تعصب‌های کورکورانه و دفاع از جمعیت خاصی است، دوری کنید. (فتفشلوا) چون باعث سستی شما می‌شود. زیرا نیروهای انسان محدود است و اگر این نیروها را در مقابل یکدیگر به کار بگیریم و آن‌ها را خنثی کنیم، برای ایستادگی در مقابل دشمن نیرویی باقی نمی‌ماند. (و تذهب ریحکم) مفسران بزرگ برای «ریح دو معنی آورده‌اند: اول به معنی روح است یعنی روح شما بر اثر جنگ با یکدیگر از بین می‌رود وجمعیتی مرده می‌شوید. و دوم کنایه از این مثال است که هرگاه جمعیتی دارای عزت و عظمت باشند گفته می‌شود: باد به پرچمشان می‌وزد؛ یعنی قدرت و عظمت آن‌ها برپاست. بنابراین، معنی آیه به این صورت خواهد شد که نزاع و اختلاف سبب از بین رفتن عزت و عظمت شما خواهد شد. و در ادامه می‌فرماید: (و اصبروا) در مقابل عوامل نزاع، صبر و استقامت کنید. (ان الله مع الصابرین) خداوند با صابران است. به نکته مهمی‌در این جا به صورت گذرا اشاره می‌کنیم: در هیچ عصر و زمانی انگیزه‌های گناه به میزان عصر و زمان ما نبوده است. رسانه‌ها، ماهواره‌ها و شبکه‌های اینترنتی دائما بذر فساد را می‌پراکنند، و فریبندگی‌های مظاهر زندگی بیشتر شده است و از همه این‌ها گذشته، تلاش حکومت‌های خودکامه برای افشاندن بذر فساد، از آن جمله است. در مقابل این عوامل عجیب عصر ما، تقوای فوق العاده و صبر وشکیبایی زیادی لازم است. ۶ - پانویس۷ - منبعپایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، برگرفته از مقاله «مفهوم صبر». |